آداب شب يلدا در طول زمان تغيير نکرده و ايرانيان در اين شب، باقيمانده ميوه‌هايي را که انبار کرده اند و خشکبار و تنقلات مي‌خورند.

همچنين دور هم گرد هيزم افروخته و بخاري روشن مي‌نشينند تا سپيده دم بشارت شکست تاريکي و ظلمت و آمدن روشنايي و گرمي (در ايران باستان، از ميان نرفتن و زنده بودن خورشيد که بدون آن حيات نخواهد بود) را بدهد، زيرا که به زعم آنان در اين شب، تاريکي و سياهي در اوج خود است.

واژه يلدا، از دوران ساسانيان که متمايل به به کارگيري خط (الفباي از راست به چپ) سرياني شده بودند به کار رفته است.

يلدا- همان ميلاد به معناي زايش- زاد روز يا تولد است که از آن زبان سامي وارد پارسي شده است. بايد دانست که هنوز در بسياري از نقاط ايران مخصوصاً در جنوب و جنوب خاوري براي ناميدن بلندترين شب سال، به جاي شب يلدا از واژه مرکب شب چله استفاده مي شود.

خور روز (دي گان)- يکم دي ماه- در ايران باستان در عين حال روز برابري انسان ها بود. در اين روز همگان از جمله شاه لباس ساده مي پوشيدند تا يکسان به نظر آيند و کسي حق دستور دادن به ديگري را نداشت و کارها داوطلبانه انجام مي گرفت، نه تحت امر.

در اين روز جنگ کردن و خونريزي، حتي کشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بود. اين موضوع را نيروهاي متخاصم ايرانيان مي‌دانستند و در جبهه ها رعايت مي کردند و خونريزي موقتاً قطع مي شد و بسيار ديده شده که همين قطع موقت جنگ، به صلح طولاني و صفا انجاميده بود.

ايرانيان نزديک به چند هزار سال است که شب يلدا آخرين شب پاييز را که درازترين و تاريکترين شب در طول سال است تا سپيده دم بيدار مي‌مانند و در کنار يکديگر خود را سرگرم مي‌دارند تا اندوه غيبت خورشيد و تاريکي و سردي روحيه? آنان را تضعيف نکند و با به روشنايي گراييدن آسمان به رخت خواب روند و لختي بياسايند.

در آيين کهن، بنابر يک سنت ديرينه آيين مهر شاهان ايراني در روز اول دي‌ماه تاج و تخت شاهي را بر زمين مي‌گذاشتند و با جامه‌اي سپيد به صحرا مي‌رفتند و بر فرشي سپيد مي‌نشستند.

دربان‌ها و نگهبانان کاخ شاهي و همه? برده‌ها و خدمت‌کاران در سطح شهر آزاد شده و به‌سان ديگران زندگي مي‌کردند. رئيس و مرئوس، پادشاه و مردم عادي همگي يکسان بودند.

البته درستي اين امر تاييد نشده و شايد افسانه‌اي بيش نباشد. ايرانيان در اين شب باقي‌مانده ميوه‌هايي را که انبار کرده بودند به همراه خشکبار و تنقلات مي‌خوردند و دور هم گرد هيزم افروخته مي‌نشستند تا سپيده دم بشارت روشنايي دهد زيرا به زعم آنان در اين شب تاريکي و سياهي در اوج خود است.

جشن يلدا در ايران امروز نيز با گرد هم آمدن و شب‌نشيني اعضاي خانواده و اقوام در کنار يکديگر برگزار مي‌شود.

متل‌گويي که نوعي شعرخواني و داستان‌خواني است در قديم اجرا مي‌شده‌است به اين صورت که خانواده‌ها در اين شب گرد مي‌آمدند و پيرترها براي همه قصه تعريف مي‌کردند.

آيين شب يلدا يا شب چله، همراه با خوردن آجيل مخصوص، هندوانه، انار و شيريني و ميوه‌هاي گوناگون است که همه جنبه? نمادين دارند و نشانه برکت، تندرستي، فراواني و شادکامي هستند.